ضایعه نخاعی (Spinal Cord Injury) به معنای آسیب به هر قسمت از نخاع یا اعصابی است که در انتهای کانال نخاعی (ناحیه کودا اکوینا یا ناحیه دم اسب) منشعب می‌شوند. انواع ضایعه نخاعی اغلب باعث تحت‌تأثیر قرار گرفتن قدرت، حس و سایر عملکردهای بدن، در پایین محل ضایعه می‌شود. برای مثال، اگر این ضایعه در محل شکم باشد، احتمالاً قدرت و حس پاها تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد.
آسیب به نخاع و ضایعه نخاعی کامل و ناقص، ممکن است همه جنبه‌های زندگی شما را تحت‌تأثیر قرار دهد و ممکن است آثار منفی آن را در روان، عاطفه و زندگی اجتماعی خود احساس کنید. و حتی ممکن است این ضایعه از کودکی همراه شما باشد. با مراجعه به بهترین دکتر ارتوپد اطفال می توانید از این ضایعه دزر کودکان باخبر شوید. سؤالی که اغلب پس از ضایعه پرسیده می‌شود این است که آیا ضایعه نخاعی درمان می‌شود یا خیر؟
مطالعات تحقیقاتی در این باره در سراسر جهان ادامه دارد، و در حال حاضر، درمان‌ها و روش‌های توانبخشی موجود، به بسیاری از افراد مبتلا به ضایعات نخاعی اجازه می‌دهند که زندگی سازنده و مستقلی داشته باشند. در ادامه این مقاله، به این سؤال پاسخ می‌دهیم که ضایعه نخاعی چیست، چه انواعی دارد و می‌تواند باعث ایجاد چه علائمی شود.
منظور از ضایعه نخاعی چیست؟
وظیفه نخاع، برقراری ارتباط سایر بخش‌های بدن با مغز است. تمام دستورات حرکتی و پیام‌های حسی، از طریق نخاع بین مغز و سایر بخش‌های بدن، ردوبدل می‌شوند. در اثر آسیب به ستون فقرات، ممکن است سلول‌ها و رشته‌های عصبی نخاع هم آسیب ببینند.
آسیب وارد شده به نخاع، ممکن است در روزهای بعد از سانحه، به علت آزاد شدن مواد سمی از سلول‌های در حال مرگ، گسترش بیشتری پیدا کند. با گذشت زمان، بافت اسکار جایگزین قسمت آسیب‌دیده نخاع شده و در روند انتقال پیام‌های عصبی اختلال ایجاد می‌شود. در اثر آن بیمار ممکن است علائمی مانند بی‌حسی یا فلج شدن اندام‌ها را تجربه کند.
ضایعه نخاعی به چند دسته تقسیم می‌شود؟
پزشکان ضایعات نخاعی را در دو دسته کامل و ناکامل طبقه‌بندی می‌کنند. انجمن علمی آسیب نخاعی آمریکا (ASIA)، استانداردهایی را جهت طبقه‌بندی ضایعات نخاعی تنظیم کرده است که در ادامه به آن می‌پردازیم.
ضایعه نخاعی کامل
در ضایعه نخاعی کامل، نخاع کاملاً قطع شده و در نتیجه بیمار هیچ‌گونه حس یا حرکتی در قسمت‌های زیر ضایعه ندارد.
ضایعه نخاعی ناقص
در ضایعه نخاعی ناقص، بعضی از بخش‌های نخاع دست‌نخورده باقی می‌مانند، به همین دلیل فرد ممکن است توانایی درک برخی احساسات را در قسمت‌های زیر ضایعه داشته باشد.
جهت دریافت نوبت از پزشک متخصص ارتوپد، همین حالا با ما تماس بگیرید: ۰۲۱۲۶۱۲۶۲۱۰
دلایل رایج آسیب‌های نخاعی (Spinal Cord Injury)
از شایع‌ترین علت ضایعه نخاعی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تصادفات: تصادف خودرو و موتورسیکلت، عامل اصلی ضایعات نخاعی هستند. هرساله تقریباً نیمی از ضایعات نخاعی جدید، در اثر تصادفات رانندگی ایجاد می‌شوند
- سقوط: یکی از دلایل شایع ضایعات نخاعی، به خصوص در سنین بالاتر از ۶۵ سال سقوط است.
- اعمال خشونت آمیز: حدود ۱۲ درصد از آسیب‌های نخاعی، ناشی از برخوردهای خشونت‌آمیز بوده که معمولاً ناشی از جراحات مربوط به شلیک گلوله یا ضربات چاقو است.
- آسیب‌های ورزشی و تفریحی: فعالیت‌های ورزشی مانند ورزش‌های رزمی و غواصی در آب‌های کم‌عمق، عامل ایجاد حدود ۱۰ درصد از آسیب‌های نخاعی هستند.
- بیماری: تومورهای بدخیم و سرطان‌های مختلف، آرتریت‌ها، پوکی‌استخوان و التهاب نخاع نیز می‌تواند باعث ضایعه نخاع شود.
اگرچه آسیب نخاعی معمولاً نتیجه یک تصادف است و ممکن است برای هر کسی اتفاق بیفتد، اما عوامل خاصی می‌توانند شما را مستعد ابتلا به آسیب نخاعی کنند؛ از جمله:
- مرد بودن: آسیب‌های نخاعی به نسبت بیشتری در مردان ایجاد می‌شوند. در واقع، زنان تنها حدود ۲۰ درصد از موارد آسیب‌های نخاعی را در جهان تشکیل می‌دهند.
- سن بین ۱۶ تا ۳۰ سال: بیش از نیمی از آسیب‌های نخاعی در افراد در این محدوده سنی رخ می‌دهد. سن بیشتر از ۶۵ سال هم یک ریسک فاکتور دیگر برای ابتلا به ضایعات نخاعی است. همان‌طور که گفتیم، در این محدوده سنی، سقوط عامل مهمی برای ایجاد ضایعات نخاعی است.
- مصرف الکل: مصرف الکل در حدود ۲۵ درصد از ضایعات تروماتیک نخاعی نقش دارد.
- درگیر شدن در رفتار پرخطر: غواصی در آب‌های خیلی کم‌عمق یا انجام ورزش بدون پوشیدن وسایل ایمنی مناسب یا انجام اقدامات احتیاطی مناسب، می‌تواند منجر به آسیب نخاع شود.
ابتلا به بیماری‌های خاصی که باعث ایجاد آسیب‌های جزئی به نخاع می‌شوند، از دیگر دلایل ضایعات نخاعی هستند. اگر اختلال دیگری مانند پوکی‌استخوان داشته باشید که مفاصل یا استخوان‌های شما را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، احتمال ابتلای شما به ضایعات نخاعی بیشتر می‌شود. ممکن است قبل از هر اقدامی بخواهید به دکتر فوق تخصص درد مراجعه کنید، که قطعا در تشخیص مشکل هم کمک کننده است.
چه علائمی نشان‌دهنده آسیب نخاعی است؟
توانایی شما در کنترل اندام پس از آسیب نخاعی به دو عامل بستگی دارد: محل وقوع آسیب در نخاع و شدت آسیب. آسیب نخاعی می‌تواند یک یا چند مورد از علائم و نشانه‌های زیر را در پی داشته باشد:
- از دست دادن توانایی حرکت
- از دست دادن یا تغییر در درک احساسات، از جمله توانایی احساس گرما، سرما و لمس
- از دست دادن کنترل روده یا مثانه
- افزایش رفلکس‌ها و اسپاسم عضلات
- تغییرات در عملکرد جنسی، حساسیت جنسی و باروری
- درد یا احساس سوزش شدید، ناشی از آسیب به رشته‌های عصبی در نخاع
- مشکل در تنفس، سرفه یا تخلیه ترشحات از ریه‌ها
علائم و نشانه‌های اورژانسی آسیب نخاعی پس از تصادف عبارت‌اند از:
- کمردرد شدید یا فشار در گردن، سر یا پشت
- ضعف، ناهماهنگی یا فلج در هر قسمت از بدن
- بی‌حسی، گزگز یا از دست دادن حس در دست‌ها، انگشتان دست، پاها یا انگشتان پا
- از دست دادن کنترل مثانه یا روده
- مشکل در تعادل و راه رفتن
- اختلال در تنفس پس از آسیب
باید هر فردی را که دچار ضربه شدید به سر یا گردن می‌شود، از نظر ضایعه نخاعی بررسی کرد. در واقع، بی‌خطرترین فرض این است که قربانیان تروما آسیب نخاعی داشته باشند تا زمانی که خلاف آن ثابت شود، زیرا:
- آسیب جدی ستون فقرات همیشه بلافاصله آشکار نمی‌شود؛ اگر مشخص نباشد، ممکن است آسیب شدیدتری رخ دهد.
- بی حسی یا فلج می‌تواند فوری باشد یا به تدریج بروز کند.
- زمان بین آسیب و درمان می‌تواند در تعیین وسعت و شدت عوارض و میزان احتمالی بهبودی مورد انتظار حیاتی باشد.
بیشتر بخوانید: گودی کمر چیست؟ چه علائم و روش های درمانی دارد؟
سطوح متفاوت ایجاد ضایعه نخاعی
آسیب‌های وارد شده به قسمت‌های مختلف ستون فقرات، باعث ایجاد عوارض و علائم متفاوتی می‌شوند. افتراق این علائم در تشخیص محل ضایعه، و درمان و پیشگیری از عوارض بعدی، اهمیت دارد.
ضایعه نخاعی گردن
بخش گردنی ستون فقرات، قسمت بالایی طناب نخاعی است که شامل هفت مهره در گردن است. صدمات نخاعی گردنی بخش بزرگ‌تری از بدن را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، و معمولاً شدیدترین نوع ضایعه نخاعی است. اگر آسیبی در ناحیه بالایی گردن وجود داشته باشد، منجر به تتراپلژی می‌شود؛ به این معنی که احساس یا حرکت در زیر شانه یا گردن محدود شده، یا وجود ندارد. برای یافتن علت اصلی ان بی حسی می توانید به دکتر فوق تخصص شانه در تهران مراجعه کنید.
ضایعه نخاعی کمر و سینه‌ها
۱۲ مهره، ستون فقرات سینه‌ای را می‌سازد. علائم ضایعه نخاعی، در ستون فقرات سینه‌ای، به نوع آسیب عصبی بستگی دارد. درد ستون فقرات می‌تواند به بازوها، پاها یا به پشت و بافت‌های اطراف منتشر شود. موارد زیر ممکن است با آسیب عصب ستون فقرات قفسه سینه همراه باشد:
- ضعف قابل‌توجه در پاها یا از دست دادن حس پاها
- از دست دادن احساس در ناحیه تناسلی یا رکتوم
- عدم توانایی کنترل ادرار یا مدفوع
- تب و کمردرد
- درد پس از حادثه، ضربه یا سقوط
آسیب نخاعی منطقه دم اسبی
اگر آسیب در ناحیه اعصاب منشعب شده از انتهای نخاع ایجاد شود، به آن سندرم دم اسب می‌گویند. سندرم دم اسب یک اختلال نادر است که معمولاً یک اورژانس جراحی است، زیرا درمان فوری، می‌تواند به پیشگیری از عوارضی مانند از بین رفتن حس و حرکت پاها و بی‌اختیاری ادرار و مدفوع کمک کند.شما می توانید برای کسب اطلاعات بیشتر مقاله سندروم دم اسبی را مطالعه کنید.
در صورتی که از درد لگن رنج می برید، به دکتر فوق تخصص لگن مراجعه کنید.
روش‌های درمان آسیب و ضایعه نخاعی
متأسفانه هیچ راهی برای جبران آسیب نخاع وجود ندارد اما محققان به طور مستمر بر روی درمان‌های جدیدی کار می‌کنند که ممکن است باعث بازسازی سلول‌های عصبی یا بهبود عملکرد اعصاب باقی‌مانده پس از آسیب نخاعی شوند.
تمرکز درمان آسیب نخاعی، بر پیشگیری از آسیب بیشتر، و توانمندسازی افراد مبتلا به ضایعه نخاعی برای بازگشت به زندگی فعال و پربار است.
اقدامات اضطراری درمان آسیب نخاعی
مراقبت فوری پزشکی برای به حداقل رساندن اثرات ناشی از ضربه به سر یا گردن بسیار مهم است. بنابراین، درمان ضایعه نخاعی اغلب از همان محل حادثه آغاز می‌شود.
بی‌حرکت کردن گردن و ستون فقرات، مهمترین کاری است که باید در محل حادثه انجام داد. این کار می‌تواند از آسیب‌های بعدی در آینده جلوگیری کند.
تمرکز درمان ضایعه نخاعی در مراحل اولیه، بر موارد زیر است:
- حفظ توانایی تنفس
- جلوگیری از شوک
- بی حرکت کردن گردن برای جلوگیری از آسیب بیشتر نخاع
- جلوگیری از عوارض احتمالی مانند احتباس مدفوع یا ادرار، مشکلات تنفسی یا قلبی عروقی، و تشکیل لخته‌های سیاهرگی عمقی در پاها
در صورت احساس درد در زانو، به دکتر فوق تخصص زانو در تهران مراجعه کنید. با ما تماس بگیرید.
درمان آسیب نخاعی اغلب در بخش مراقبت‌های ویژه انجام می‌شود. تیمی از جراحان مغز و اعصاب، جراحان ارتوپد، متخصصان درمان بیماری‌های نخاع، روانشناسان، پرستاران، درمانگران و مددکاران اجتماعی، به شکل تیمی، درمان ضایعه نخاعی را به پیش می‌برند.
- داروها: داروهای کورتون تزریقی، مانند متیل پردنیزولون، در گذشته به عنوان یک گزینه درمانی برای آسیب حاد نخاعی استفاده می‌شده است اما تحقیقات اخیر نشان داده است که عوارض جانبی بالقوه، مانند لخته شدن خون و ذات‌الریه، باعث می‌شود، تا مضرات استفاده از آن بیشتر از فواید آن باشد.
- بی حرکتی: ممکن است برای تثبیت یا تراز کردن ستون فقرات خود به کشش نیاز داشته باشید. در این موارد پزشک از پریس‌ها یا یقه‌بندهای مخصوص کمک می‌گیرد.
- عمل جراحی: اغلب جراحی برای برداشتن قطعات استخوان، اجسام خارجی، فتق دیسک یا مهره‌های شکسته که باعث فشار بر نخاع می‌شوند، انجام می‌شود. همچنین ممکن است برای تثبیت ستون فقرات، برای جلوگیری از درد یا تغییر شکل در آینده به جراحی نیاز باشد.
- درمان‌های تجربی: دانشمندان در تلاش‌اند تا راه‌هایی برای توقف مرگ سلولی، کنترل التهاب و تحریک بازسازی عصبی بیابند. به‌عنوان‌مثال، کاهش قابل‌توجه دمای بدن، به مدت ۲۴ تا ۴۸ ساعت ممکن است به جلوگیری از التهاب در محل آسیب کمک کند.
پس از تثبیت آسیب یا وضعیت اولیه، پزشکان توجه خود را به جلوگیری از مشکلات ثانویه‌ای که ممکن است ایجاد شود معطوف می‌کنند، مانند بی شرایطی، انقباضات عضلانی، زخم‌های فشاری، مشکلات روده و مثانه، عفونت‌های تنفسی و لخته شدن خون.
بیشتر بخوانید: علل و راه های پیشگیری درد پاشنه پا و روش های درمان آن
درمان پس از فاز حاد
در مرحله بعد، توانبخشی در درمان ضایعه نخاعی حرف اول را می‌زند. توانبخشی اغلب از همان ابتدای آسیب آغاز می‌شود. تیم توانبخشی از یک فیزیوتراپ، یک کار درمانگر، یک پرستار توانبخشی، یک روانشناس توانبخشی، یک مددکار اجتماعی، یک متخصص تغذیه، و یک پزشک متخصص در طب فیزیکی تشکیل شده است.
در طول مراحل اولیه توانبخشی، تمرکز درمان، معمولاً بر حفظ و تقویت عملکرد ماهیچه‌ها، توسعه مجدد مهارت‌های حرکتی ظریف و یادگیری راه‌هایی برای سازگاری با محدودیت‌های ایجاد شده است.
ممکن است از داروها برای مدیریت برخی از اثرات ضایعه نخاعی استفاده شود. داروهایی که در کنترل درد و اسپاسم عضلانی مؤثر هستند، و همچنین داروهایی که به کنترل مثانه، کنترل روده و عملکرد جنسی کمک می‌کنند، از این دسته داروها هستند.
علائم بهبودی ضایعه نخاعی
ضایعه نخاعی یک مشکل جدی در سیستم عصبی است و بهبودی آن بستگی به علت و شدت ضایعه دارد. با این حال، در صورتی که شدت ضایعه کم باشد و بیمار از طریق درمانِ مناسب، در مسیر بهبودی قرار گیرد، ممکن است بهبودی قابل توجهی را تجربه کند. برخی از علائم بهبودی ضایعه نخاعی عبارت‌اند از:
درد زیر سطح آسیب: پس از یک آسیب نخاعی، درد زیر سطح آسیب ممکن است رخ دهد که می‌تواند نشانه بهبودی باشد. احساس درد به این معنی است که سیگنال‌های حسی زیر سطح آسیب به مغز می‌رسند که نشان می‌دهد آسیب نخاعی شما هنوز بهبود نیافته است. با این حال، این نشانه برای افرادی که آسیب نخاعی ناقص داشته‌اند، خوش‌بینانه‌تر است. تقریباً ۶۰ تا ۸۰ درصد از افراد با آسیب نخاعی، درد را تجربه می‌کنند.
اسپاستیسیتی زیر سطح آسیب: اسپاستیسیته یکی از نشانه‌هایی است که در فرایند بهبودی پس از آسیب نخاعی رخ می‌دهد. در این حالت، اختلال در سیگنال‌های بین مغز و نواحی زیر سطح آسیب، باعث بازتاب بیش از حد و انقباضات غیرارادی عضلات می‌شود. اسپاستیسیته به سرعت عضله وابسته است، به این معنی که هر چه عضله سریع‌تر کشیده یا حرکت کند، شدیدتر منقبض می‌شود. اسپاستیسیته و سفتی عضلانی شرایطی هستند که برای بهبود نیاز به توانبخشی دارند، اما نشانه بهبودی هستند. در واقع، در طی شوک نخاعی، ماهیچه‌ها در ابتدا شل می‌شوند و فلج می‌شوند. به همین دلیل، اسپاستیسیته می‌تواند دردناک باشد و اگر کنترل نشود و بدتر شود، حرکت را محدود می‌کند. با این حال، می‌توانید از وجود اسپاستیسیته به عنوان انگیزه برای ادامه کشش و تمرینات بازتوانی آسیب نخاعی استفاده کنید تا بهبود حرکتی خود را افزایش دهید.
سوزن سوزن شدن زیر سطح آسیب: سوزن‌سوزن شدن خفیف پس از آسیب نخاعی می‌تواند نشانه بهبودی باشد. در این حالت، سیگنال‌های حسی زیر سطح آسیب، می‌توانند به مغز برسند و یک SCI ناقص را نشان می‌دهند به جای SCI کامل. به عنوان نشانه‌ای از بهبود، سوزن‌سوزن شدن می‌تواند انگیزه را برای ادامه توانبخشی ارائه دهد. اگرچه، احساس ممکن است تحت‌تأثیر قرار گیرد، اما وجود حسِ تغییریافته، این امید را ایجاد می‌کند که عملکرد حسی می‌تواند بهبود یابد، به خصوص زمانی که توانبخشی دنبال می‌شود.
هنگامی که اعصاب حسی در حال بازسازی هستند، ممکن است احساس تغییر یافته یا پارستزی مانند سوزن‌سوزن شدن، سوزش یا حتی سوزش مشاهده شود. با درمانگر خود در مورد روش‌هایی برای رفع این پارستزی‌ها پس از آسیب نخاعی، مانند تحریک الکتریکی، تکنیک‌های حساسیت زدایی یا آموزش مجدد حسی صحبت کنید.
سوزش پا در ضایعه نخاعی
وقتی اعصاب نخاعی آسیب می‌بینند، سیگنال‌های حسی و حرکتی نمی‌توانند از ناحیه آسیب عبور کنند که می‌تواند باعث درد شود. مغز ممکن است محرک‌هایی را که وارد می‌شوند به اشتباه تفسیر کند و بیش از حد واکنش نشان دهد، به عنوان مثال ممکن است محرک‌های خوش‌خیم به عنوان درد، درک شوند. درد نوروپاتیک که کمتر از سطح آسیب رخ می‌دهد، یکی از نمونه‌های این نوع درد است. درد نوروپاتیک می‌تواند شامل گزگز، تیراندازی یا سوزش باشد، و به خصوص در منطقه ساق پا رخ می‌دهد.
جمع‌بندی
آسیب به نخاع و اعصابی که از نخاع منشعب می‌شوند، ممکن است باعث عوارض جبران‌ناپذیری، مانند فلج شدن اندام‌ها شوند. آسیب نخاعی اغلب در اثر وارد شدن ضربه و تروما، مانند تصادفات رانندگی ایجاد می‌شود. با این که درمان قطعی برای ضایعات نخاعی وجود ندارد، اما می‌توان با درمان زودهنگام و انجام اقدامات اورژانسی، از گسترش ضایعه پیشگیری کرد.
همچنین می‌توان با راه‌هایی مانند بازتوانی و فیزیوتراپی، کیفیت زندگی بیمار را به شکل محسوسی افزایش داد. دانشمندان پیوسته در حال تحقیق، برای یافتن درمانی قطعی برای ضایعات نخاعی هستند، و امید است که در سال‌های آینده، بتوان ضایعات نخاعی را به طور کامل درمان کرد.
